Мұсылман қауымы арасында біраз уақыттан бері қоғамдағы даулы әрі түйіні тарқатылмай тұрған тақырыптың бірі «басқа орамал тарту» екені баршамызға белгілі. Осы мәселеге байланысты қоғамдағы пікір де әр түрлі.
Мұндай пікір қайшылығын кейбір бұрыс пиғылдағы саяси топтар өз мақсат-мүдделеріне мейілінше пайдаланып, «түймедейді түйедей» етіп көрсетіп, мұсылманды мұсылманға қарсы айдап салуда.
бұл туралы қоғамның әр саласындағы адамдардың пікірін тыңдап көрге едік.
Теология ғылымдарының докторы, доцент Мұхитдин Исаұлы өз ойын былай жеткізеді:
Бүгінде бүлік (фитна) тудыратын жарияланымның мазмұны бір қарағанда ақылға қонымды, қисыны мен дәйектік базасы жеткілікті болуы мүмкін.
Сондықтан пайдаланушылар басым пікірлердің жетегінде кетіп жатады. Алайда, бұл жерде мәселе басқа. Өйткені, бұл арада оң немесе кері ниеттегі қатысушылар пікір-талас трендін өз жағына аударуға әрекет етеді
Бұл соңғы жылдары араб немесе өзге де мұсылман елдерінде оқып келген жастарымыз әкелген мәселе деп білемін. Соның ішінде сәләфилік бағыттағы. Мысалы, Түркияда «хиджабты» түсіне бермейді. Оларда «турбан» деп айтады. Ал қазақта әйел кісінің орамал тартуының өзі бірнеше түрге бөлінеді. Ең атақтысы «кимешек».
Ал Құранда орамал тартудың парыздығы негізгі әурет жерлердің жабылуы. Ал кейбір дін білмейтіндер бір елге барып дінін үйренсе, мәдениетін де бірге үйреніп соны дін деп ұғынады. Сондықтан біздегі көп адамдар араб тәсілі бойынша орамал жабуды ғана яғни «хижабты» парыз деп санайды.
Әсілі бұлай ойлау «бидғат». Өйткені Ал Құран арабша тәсілді парыз етпейді. Құранда көрсетілген негіз бойынша әр халық өз салты бойынша киінуге құқылы. Әрі олар тікелей Құран бойынша жүреміз дейтін болса онда «хиджаб» деген сөзді термин етпей мүлде ұмытып Құрандағы орамалға қатысты сөз бойынша «хумур» деп атасын. Екінші сөз бар. Ол «жилбаб». Меніңше бұлар не дінді білмейді не болмаса Құрандағы «хумур» сөзін ұмыттырғысы келеді. Ал біз қазақ мұсылман халқы шариғаттың кеңшілігін пайдаланып «кимешек», «сәукеле» деп атаймыз.
Түріктер «турбан» десе арабтар «хиджаб» десе біз неге «сәукеле» демеске? Біздің олардан қай жеріміз кем? Біз неге олардың терминін қолданумыз керек? Әрі олар бізге ұстаз бола алмайды. Біздің әл Фараби тәрізді аталарымыз оларға мың жыл ұстаз болып келген. Қарапайым ғана мысал.
Егер біз елімізге араб елінің қыздарын әкеліп медреселерде оқытып, бастарына қазақ дәстүріндегі орамал «кимешекті» кигізіп еліне жіберсек, ол елдің жай арабы тұрмақ ғалымдары да «кимешекке» қарсы шығар еді. Сол сияқты, бізге де жат жұрттан келген араб мәдениеті тұрмысымызға сіңіспей, соңы дауға айналды.
Кейде елімізге қарап шүкіршілік етуді ұмытып кететін әдетіміз бар. Кеше ғана сан ғасыр бөгде бір елдің етегін ұстаған бодау ел едік. Бұл егемендік бізге оңайлықпен келген жоқ. Кешегі кеңестік дінсіздік кезеңде қаншама иманы мен намазын жасырған мұсылмандар осы күнге жету үшін дұға еткен жоқ па?!
Бұл күннің қадірі мен берекеті сол Алланың қалауымен Елбасының өзі қажылыққа барып еліміз үшін дұға етіп, кіші қажылық жасап, одан қалмай Астананың ортасынан зәулім мешіт салдыртып, қазақ елі мұсылман халық екендігін паш етуде. Тіпті, Елбасының өзі ата бабамыздың мың жылдық ұстанған Ислам дінінің ханафи бағытын ұстануға кеңінен жол ашып берді емес пе?! Міне, бұлардың бәрі - Алланың нығметі. Бұларды көрмеу Алланың нығметін көрмеу. Ал, Алланың нығметін көрмеу ол күпірлікке жатады. Нығметке күпірлік, немқұрайлылық таныту берілген нығметті жоғалтады. Ең бастысы осыны білуіміз қажет.
Мөлдір Нұрман, журналист:
Кимешек пен хиджаптын арасында еш айырмашылық жоқ. Әйелдерге шашын жасырып жүру бұйырылған уақытта ойлап тапкан үлгі сияқты. Ислам дінін елге таратуға келген арабтар отбасыларымен бірге коныстанған. Сонда кимешек қазақ даласына бас киім үлгісі боп жетсе керек. Әйелдерге шашын жасыру, етек-жеңі ұзын киім кию парыз.
Ондай үлгімен тек мұсылмандар емес, озге діндегілер де киінген. Мәселен, христиандардың монахиняларын алайыкшы, олар қап-қара киінеді. Тура кәдімгі қара түсті хиджап демеске лаж жок. Африканын жабайы тайпаларынан баска жер бетіндегі айелдердің бәрі ұзын көйлек, бас киім киген, не орамал таққан.
Айша бибі анамыз айтқан екен: «Шашқа күн тигені – кіндікке кір түскені» – деп. Демек, атамзаманнан қазақтың әйелдері басынан орамалын тастамаған. Үлкендері кимешек, кішілері үкілі тақия, бөрік киген. «Әйелдің төбесінде тесік болады» деуші еді. Сол тесікті бәрі жасырған ғой.
Қазір қыздар хиджап та, кимешек те емес, орамалды түрлендіріп тартып жүр. Несі бар, адемі, жарасымды, жағымды, ұнамды. Оз басым хиджаптағы, орамалды қыз-келіншек, апайларға ерекше кұрметпен қараймын. Жас қыздар шаштарын жалбыратпай, өріп не жинап жүрсе. Қыска кие ме, ұзын киіне ме, шаштарын жасырып жүрсе жақсы емес пе. Кейде шаштары селдіреген кемпірлерді коргенде қайран қаласың, басына орамал тартып алса, әлдеқайда адемі көрінеді ғой.
Алтай ТАЙЖАНОВ, философия ғылымының докторы, профессор:
– Қазақстан – мұсылман мемлекеті емес, мұсылмандар тұратын ел. Қазақстан – зайырлы мемлекет. Біздің елде дін мемлекеттен бөлек. Сондықтан дінге сенеміз бе, сенбейміз бе, діннен шығатын этнографиялық, этнологиялық ұғымдар, салт-дәстүрлерді ұстаймыз ба, ұстамаймыз ба, өз еркімізде.
Қазақ әйелдері еш уақытта хиджаб тартпаған. Хиджаб тарту – қазақта жоқ дәстүр. Сондықтан біз осы жоқ дәстүрмен күресуіміз керек.
Қазақтар көшпенді болған. Мал шаруашылығымен айналысқан елдің ер азаматы да, әйелдері де ат үстінде жүрген. Ал атқа мінген кісіге етегі жер сызған ұзын киім кию – оның қимыл-қозғалысына қолайсыз екені белгілі.
Ертеде қазақ әйелдері бас киімінің жүзден астам түрі болған. Мысалы, бота бөрік, бұлғын бөрік, дөңгелек бөрік, жалбағай, т.б. Сол жүзден астам бас киімді әйел адамдар жас ерекшелігіне байланысты кие білген.
Қазақ ешқашанда бесіктен белі шықпаған қыз балаға орамал тақпаған. Қыз баланы еркелетіп, жат жұрттық деп ерекше қадірлеп, әлпештеп өсірген. Рас, қазақта орамал тарту үрдісі бар. Орамалды қыз бала келін болып, босаға аттағаннан кейін таққан. Бірақ жас келін балалы болғанша қыздың киімін киіп жүре берген.
Қазақ әйелдеріне қазір де хиджаб тағудың ешқандай қажеттілігі жоқ. Мүмкін діндар әйелдің рөлін сомдау үшін киноға түскенде, қойылым кезінде хиджаб тағу керек болар. Бірақ күнделікті тірлікте кішкентай қыз бала түгілі, орта жастағы, тіпті егде жастағы әйелдер үшін де етегі жер сызған ұзын көйлек киіп, орамал тарту қажет емес. Өзіндік пікірі қалыптасып үлгермеген мектеп жасындағы балаға орамал тартудың өзі – оны қорлау. Баланың басына орамал тағу – оның балалығын талан-таражға салу. Бала болғаннан кейін ол ойнайды: секіреді, жүгіреді. Осы тұрғыдан алғанда орамал тағу – баланың мүмкіндігін шектейді. Оның үстіне, жас баланың орамал тағуы оған психологиялық соққы болуы мүмкін. Сыныптастары оған таңырқай қарауының өзі жас баланың психологиясына кері ықпал етеді. Бала – бала. Қасында отырған ер бала орамалын тартып ойнауы мүмкін. Сондықтан жас баланың басына орамал шандып қойған ата-ана мұны да ойлағаны жөн. Меніңше, бұл мәселеде алдымен ата-ананы тәрбиелеу керек.
Бұрын мектептерде қыздарға сырға, сақина, алқа тақтырмайтын еді. Қазір балалар соңғы үлгідегі ұялы телефон ұстайды. Тіпті мектепке жеке көлігімен баратын балалар да бар. Бұл – балалардың психикасын бұзады. Сондықтан мектептің өз дәстүрі, өз формасы болуы керек.
Хиджабты тек қана мектеп оқушылары емес, арнаулы, орта, жоғары оқу орындарының оқушы, студенттері де тартпауы тиіс. Себебі, олар зайырлы мемлекеттің зайырлы оқу орнында оқып жүргендігін ұмытпағандары жөн. Сондықтан студенттер, оқушылар оқу орнының талаптарын орындауға міндетті. Оның үстіне білім беру мекемелерінде хиджаб тартатын адамға жағдай жасалмаған. Мысалы, хиджаб тартқан қыз шетел тілдері бөлімінде оқиды делік, сабақ барысында ол құлағына құлақша киюуі керек. Орамалды шандып тастаған соң, қалай тыңдайды?
Егер оқушы немесе студент оқу орнының басшысы орамал тартуға тыйым салғаны үшін оқудан шығамын десе, еркі білсін. Негізі діни оқу мен таным және ғылыми оқу мен таным екеуі бір-бірін жоққа шығармайды. Бірақ түптің түбінде діни түсініктегі адамға зайырлы мемлекеттің оқуын оқығаннан пайда жоқ. Рас, діндар болса, діни оқуға түскені жөн.
«Мұсылманбыз» дейтін кейбір әйелдердің киген киімдері сыпырғыш сияқты, етектері жер «сыпырып» жүреді. Ұзын етек көйлек кигендердің қоғамдық көлікке қалай мінетініне қайран қаламын. Олардың етегін біреу басып кетеді немесе өзі басады, сонда тазалық қайда?
Хиджаб тарту үшін Құранды араластырмау керек. Құран – қасиетті кітап. Қасиетті кітап кез келген адамға қол жетімді болмайды. Кешегі маскүнемдердің көпшілігі қазір діндар болып кеткен. Солар әйелдеріне тыйым салу үшін Құранды алға тартады.
Қысқасы, дінге біржолата бет бұрған адам ғана хиджаб тартып, етегі ұзын көйлек киюуі шарт. Оқушы, студент, жұмыс істейтін әйел адам ондай киімді кимегені дұрыс. Әйел адам ораза кезінде, туысы қайтыс болып, садақаға барғанда ғана орамал тартуына болады. Ал одан басқа уақытта әйелдердің барлығы сәннен қалмай, өзінің қалауы бойынша киінгені абзал. Жаппай етегі жер сызып жүретін көйлек кию, жағына дейін жасырып орамал тарту – ақылға сыймайтын әрекет.
Марфуға ШАПИЯН, журналист:
Орамал – қазақ қызының ар-ұяты, әдеп-ибасы Хиджапқа көзқарасым оң. Осы жерде айта кететін нәрсе, арабшалап «хиджап» дегенше, қазақшалап «орамал» немесе классик жазушымыз Мұхтар Әуезов айтқандай «шариғат шәлісі» десек, қандай әдемі! Орамал – біздің қазақ қызының ар-ұяты, әдеп-ибасы іспетті. Сонау ерте ғасырда өмір сүрген ана-әжелеріміздің бүгінгі күнге жеткен суреттері арасынан жалаңбас тұрған бірін көрдіңіз бе?
Ең аяғы жеткіншек қыздарына дейін тым болмағанда басында бөркі, тақиясы, ұзатылғалы тұрған қызының сәукелесі бар. Сақ заманында ғұмыр кешкен Томирис патшайымның суретінің өзін бас киімсіз салмаймыз. Домалақ анамыз бен Шоқанның әжесі Айғанымның кимешегі қандай?! Ары бармай-ақ қоялық, күні кеше дүниеден көшкен күйші Дина Нұрпейісова апамыздың қолындағы домбырасы мен басындағы шылауышы қалай үйлесіп тұр?! Тіпті, тарихты қоя берелік, жасы 90-ға жақындаған өз туған әжемнің ес білгелі басынан орамалын тастағанын көрген емеспін. Ендеше орамалды қазаққа жат деп қалай айта аламыз? Керісінше, қазақ қызы бөтен біреу тұрмақ, туған әкесі мен ағасының алдында да әдеп сақтап, ерсі киім киіп шықпаған. Қазақ әйелінің басынан орамал тастамауының бірінші себебі, Алла тағаланың Құранда «Нұр» сүресінің 31-аятында: «Мүмін әйелдерге айт, өздеріне харам етілген нәрселерге қарамасын, ұятты жерлерін зинадан, күнә атаулыдан қорғасын, мәжбүр көрінген жерлерінен (бет, екі қол, тобықтан төмен екі аяқ) тыс әдеміліктерін көрсетпесін.
Орамалдарын жағаларының ойықтарын жабатындай етіп тақсын» деген жолдардағы бұйрығын орындауынан десек, екінші себебі, әйел шашының жаман энергияны, ауру-сырқауды өзіне қарай тартатынын, жалпы медициналық тұрғыдан да зиян екенін білуінен деп ойлаймын. Қанша дегенмен көз бар, сөз бар. Қазақ асылын бөтен көзден қатты сақтанған халық қой. Ал бүгінгі қазақ қыздары етек-жеңін жиып, кезінде қинап шешкізілген орамалмен қайта қауышып жатса, «жоғалтқанын тапты» деп қуануымыз керек. Өйткені, менің түсінігімде кезіндегі аналарымыз киген кимешек пен бүгінгі қазақ қыздары таққан орамалдың еш айырмашылығы жоқ, екеуі де қазақ әйелінің арының күзетшісі, өзгешелік сыртқы формасында ғана. Тек, есігімізді ХХІ ғасыр қағып тұрғанын ескеріп, қазақ қыздары «қара жамылғандай» қара түске әуес болмай, заманауи үлгіде, қызылды-жасылды, көрген көз сүйсінерліктей әдемі етіп тақса деген тілек бар.
Екіншіден, түріктер "турбан", арабтар "хиджаб", қазақтар "кимешек" не "орамал" десін. Бәрібір жүзі мен білезіктен төмен жерден өзге жердің жабылуы - парыз. Бұл - Алланың әмірі, қыз баланың арының қорғаны, жан-дүниесінің тыныштығы, дәстүріміздің жаршысы. Мен дәстүрімізді үшке бөліп қарастырамын. біріншісі - Кеңес үкіметіне дейінгі дәстүр, Кеңес үкіметі тұсындағы дәстүр және қазіргі заман дәстүрі. Кеңес үкімітіне дейінгі дәстүріміздегі орамалдарға қарасақ, қазіргі замандағы хиджабтың дәл өзі. Кеңес үкіметі тұсындағы дәстүрлі киімдер "қайта тестілеуден" өткендей, өзінше бір "жаңарып", не батыстың не қазақтың дәстүріне ұқсамайтын түрге айналды. Қазіргі "дәстүрімізде хиджаб секілді қазақ қыздары киінбеген. Мойындары мен шаштары ашық жүрген" дейтіндер - Кеңес үкіметі тұсындағы дәстүрден "сөз сөйлейді". Бұл - қазақы шынай дәстүрге жасалған қиянат. Ал қазіргі "дәстүршілерге" сөзім жоқ. Мұхтар Шахановтың сөзімен айтсам: "Батыстың цивилизациясымен жүреміз деп, канализациясына түсіп жатқандардың" керіне душар болмайық.